Aan sombere bespiegelingen, realistische inschattingen en oproepen tot weerbaarheid geen gebrek bij deze jaarwisseling. Het hernieuwde aantreden van Trump, de vastgelopen oorlog in Oekraïne, het machtsvertoon van Israël en het plotselinge ineenstorten van het Assad-regime in Syrië. In ons eigen land het bijna permanent vallende kabinet-Schoof dat maar niet stabiel wil worden. Het meest opvallend aan al deze bespiegelingen: het onvermogen in Europa en Nederland om een nieuwe koers richting sociale rechtvaardigheid en humaniteit te formuleren, die op brede steun kan rekenen. Ofwel in de woorden van Antonio Gramsci: „De crisis bestaat precies uit het feit dat het oude sterft en het nieuwe niet geboren kan worden; in dit interregnum doen zich de meest uiteenlopende morbide verschijnselen voor.”
Verwarring en onvermogen
Ik moest aan deze situatie van verwarring en onvermogen denken bij de interviews met de oud-(in)formateurs Kim Putters (Volkskrant, 19 december 2024) en Richard van Zwol (Nieuwsuur, 21 december 2024). Tegenover de kritiek dat dit kabinet niet overeenkomt met hun eigen politieke voorkeur of extreemrechts aan de macht heeft geholpen is hun belangrijkste verweer dat er in een democratie nu eenmaal een zorgvuldig proces van kabinetsvorming moet plaatsvinden. En dit vereist dat sommigen de rol van procesbegeleider op zich nemen, binnen de kaders die daaraan door de Tweede Kamer worden gesteld. Bezwaren dat hiermee antidemocratische krachten een grote rol in het landsbestuur kregen wimpelen ze af, ze zijn neutrale procesbewaker (Putters) of gedeeltelijk zelfs meedenker over juridische wegen (van Zwol, noodrecht). Laat duidelijk zijn, dat is een ingewikkelde afweging en ik twijfel niet aan de integriteit van beiden. Waar bescherm je de democratie door een zorgvuldig proces te begeleiden en waar trek je een grens tegen ondemocratische krachten? Zeker is dat democratie is gebaat bij zorgvuldige processen, maar bescherming van de democratie heeft ook te maken met wát je toelaat, processen zijn niet neutraal. Het gaat om het toegang krijgen tot de macht, en met de komst van Wilders en de PVV is een web van ‘bruikbare leugens’ aan de macht gekomen in ons staatsbestel, met de gevolgen waarvan we als samenleving dagelijks moeten leven. Zelfs een zorgvuldig proces kan tot verkeerde uitkomsten leiden, omdat de morele moed ontbreekt om het anders te doen. Waarom laten we een partij tot de macht toe die geen partij is waar de leden de leider kunnen corrigeren? Hoe is het gekomen dat ons denken over democratie is ingeperkt tot het in stand houden van processen? Waarom lukt het niet om onze denkruimte te vergroten?
Onontkoombaar?
Nee, zeker niet, maar dan moeten we wel de tekenen van de tijd verstaan en in actie komen. In zijn postuum verschenen, briljante, diep doorvoelde en inspirerende ontstaansgeschiedenis van Europa (1913-1951) vertelt Mathieu Segers hoe Isaiah Berlin, de later zo beroemde politiek filosoof van de vrijheid, in november 1945 in Leningrad de Russische dichteres Anna Achmatova bezoekt. De twee voeren intensieve gesprekken en in haar latere Epos zonder held voert zij Berlin op als het personage ‘De Gast uit de Toekomst’. De gesprekken gaan over alles wat Europa bindt, de literatuur, de kunsten, intellectuele en politieke netwerken. En over morele integriteit in die wereld vol chaos. Tezamen vormen die de ‘onzichtbare republiek van de geest’, die in de woorden van de beroemde Franse schrijver Romain Rolland slechts één wet kent, die van broederschap.
Berlin is de verbindende schakel tussen de vroege voorgeschiedenis van Europa van het begin van de 20e eeuw en het groeiende nieuwe Europa dat na de Tweede Wereldoorlog vorm krijgt. In 1948 krijgt hij van het Britse ministerie van Buitenlandse Zaken de opdracht om een rapport te schrijven over wat Europa bindt. Zijn sobere conclusie is dat er tegenover het Sovjet-marxisme eigenlijk niet zoveel specifiek Europese deugden zijn als je je tenminste niet op religie of identiteit wilt baseren. En suggereert vervolgens om de trans-Atlantische waarde “vrijheid om je eigen leven vorm te geven” als kern te nemen voor het bij elkaar brengen van Europa. In weerwil van Berlin’s aanbevelingen zullen overigens de sociaalchristelijke mensenrechten van de Wereldraad voor Kerken en de sociale markteconomie van de Duitse ordoliberalen de kern van de Europese eenwording vormen. In beide denkrichtingen staat de bloei van de mens centraal.
De republiek anno nu
Aan het begin van 2025 is de vraag wie voor ons de gasten uit de toekomst zijn en waar de ruimtes liggen voor het nieuwe dat geboren wil worden. Zoals Segers laat zien, kan de incubatietijd van nieuwe ideeën decennialang zijn. Hoewel nog niet heel zichtbaar, kunnen we er zeker van zijn dat de republiek van de geest, die ik met een begrip van Hannah Arendt zou grondvesten op vriendschap, ook nu zijn werk doet. In het afgelopen jaar heb ik een diepe duik genomen in de literatuur over de politieke, economische en maatschappelijke ontwikkelingen die ons omspoelen. Tal van openbare debatten bijgewoond. En ben ik me weer actief gaan inzetten in de politieke partij waar ik lid van ben. Blij verrast was ik door de enorme hoeveelheid energie en kritisch denkvermogen die nieuwe generaties laten zien. Er wordt ruimte geschapen voor scherpe, kritische heroverweging van het verleden, maar zonder verkettering van personen. Gezocht naar nieuw denken waar oude oplossingen niet meer werken. En er groeit een breed besef dat democratie iets is wat je samen moet doen, en dat is meer is dan commentaar achterlaten onder een post op LinkedIn of BlueSky.
2025: wens en opdracht
Mijn wens voor 2025 is een opdracht aan ons allemaal. Natuurlijk wens ik je een goede gezondheid en heel veel plezier en geluk. Maar meer nog wens ik ons allemaal de energie en de moed om nieuwe ideeën in 2025 zichtbaar, hoorbaar en tastbaar te maken. Laten we de tijd nemen om de republiek van de geest te verstevigen en om vriendschappen te smeden, in samenleving en politiek. En die omzetten in politieke daadkracht op de momenten dat het ertoe doet. Dat is ook wat in de jaren na 1945 gebeurde, de ruimte geschapen door de republiek van de geest werd ingevuld met praktische beleidsvoorstellen voor het nieuwe Europa.
Aan het begin van 2025 is er maar één – veel te vroeg gestorven – man die nu de titel “De Gast van de Toekomst” verdient en dat is Mathieu Segers. Zijn boek Europa en het idee uit de toekomst biedt hoop en inspiratie. Begin dit jaar goed en lees dat boek.
Amsterdam, 30 december 2025.
Wibo Koole.